P.RAMLEE: NASIB SEORANG SENIMAN DAN EKSPLOITASI SANG MAJIKAN

Filem "IBU MERTUAKU" adalah antara beberapa filem P.Ramlee yg dianggap sebagai "masterpiece" pengkaryaan beliau. Biarpun mesejnya dianggap mudah, namun filem ini dilihat sebagai sebuah filem yg paling sukar dibereskan pembikinannya. Beliau terpaksa mengambil masa 9 bulan utk menyiapkannya dan dihidangkan kpd penonton. Implikasi dari keterpanjangan itu ialah, beliau terpaksa menggunakan kesemua dana sebanyak RM60,000 (yg disediakan oleh majikannya - Shaw Brothers) kpd semua krew dan orang-orang yg terbabit dlm pembuatan filem itu. Dana itu ialah kos operasi atau bajet keseluruhan bagi filem itu termasuk bayaran gaji pelakun, krew dan keperluan logistik.

Hakikatnya, jumlah sebanyak itu masih tidak memadai. Walaupun "IBU MERTUAKU" telah memecah "box office", ia tidak bermaksud si majikan sudah berpuas hati dan "boleh memaafkan" kegagalan P.Ramlee menyiapkan filem itu "on-time"....! Beliau terpaksa membayar "gantirugi" yg dituntut oleh majikannya itu dgn disyaratkan mengarah dua buah filem disamping menggunakan bajet RM60,000 tadi utk membayar segala kos operasi tambahan. Kajian perlu dibuat samaada memang wujud ancaman utk membuang beliau dari Shaw Brothers (SB) atau tidak. Tetapi saya mengandaikan bahawa "memang wujud" ancaman besar kpd kerjaya P.Ramlee pada ketika itu. Sebagai manusia karyawan yg sedang berada di kemuncak "menara", tidaklah bermaksud "status quo" itu tidak boleh diancam. Sebagaimana anda, bila-bila masa sahaja sang majikan boleh lakukan kalau mahu menghumban anda dari puncak kerja.... Jadi, sebagai "pemakan gaji", beringat-ingatlah selalu...

Berbalik kpd P.Ramlee, demikianlah hebatnya cabaran seorang pengarah filem di zaman itu.  Walaupun cukup tersohor di peringkat negara dan Asia, itu bukanlah tiket utk menghindarkan diri  dari tindakan, manipulasi atau eksploitasi oleh sang majikan. Ini kerana majikan adalah kapitalis yg mendominasi modal, tenaga, kuasa dan pengaruh....! Ini patut dijadikan pelajaran pentiang buat semua...

Mungkin tidak ramai yg tahu bahawa P.Ramlee amat menitikberatkan kualiti berbanding kuantiti. Sebab itu beliau pernah mencadangkan Shaw Brothers mempertimbangkan penggunaan filem warna bagi menggantikan filem hitam-putih yg dianggap lapok dan ketinggalan zaman. Ini dijangka akan dapat meningkatkan persaingan filem-filem Melayu di peningkatan antarabangsa kerana filem-filem Hong Kong (markas SB...), Hollywood, Eropah dan hindustan sudah sekian lama diterbitkan berwarna. Dan, filem-filem ini telah berjaya mengungguli panggung-panggung tempatan walaupun mesejnya tidak seberapa dan tidak kemana.

Tetapi SB menolak mentah-mentah cadangan ini atas kepentingan komersialnya sendiri... Mungkin juga SB tidak pernah melihat filem Melayu sebagai "khazanah seni" bagi masyarakat Melayu serantau. Apa yg dilihat ialah setakat mana karyawan-karyawan Melayu boleh dieksploitasi dan sejauh mana syarikat boleh membuat sebanyak-banyak wang dari penindasan itu.  Sebagai industrialis dan kapitalis, perkara pokok ialah keuntungan maksimum melalui manipulasi dan eksploitasi yg maksimum....

Ini mungkin sudah lama disedari oleh P.Ramlee dan mereka yg seangkatan dgn beliau. Sebab itulah beliau pernah mengorak langkah mengemukakan kpd sang pemerintah (pada ketika itu..) utk mewujudkan sebuah badan yg akan menjadi teraju bagi bidang perfileman negara ini disamping dapat membantu karyawan-karyawan Melayu terus berkarya. Namun, pemerintah pada zaman itu masih terlalu daif utk menerima hakikat besar bahawa filem-filem Melayu adalah sebahagian dari kompilasi "khazanah sejarah umat Melayu" dan masyarakat itu sendiri. Jadi, cadangan besar dari seorang tokoh seni yg "besar" ini terkubur begitu sahaja. Akibatnya, karyawan-karyawan filem Melayu tempatan terus merundum dan gelandangan. 

Pada tahun 1964 P.Ramlee telah mengarah filem "Madu Tiga" dan "Tiga Abdul" sebagai penutup tirai pengkaryaan dan kerjaya  beliau dgn SB dan di Studio Jalan Ampas. Beliau berpindah ke Merdeka Studio di Ulu Kelang (bersebelahan zoo negara). Ramai yg tidak mengerti mengapa beliau mengambil keputusan itu. Tetapi sebagai seniman yg berpandangan jauh dan bercita-cita tinggi, "hijrah" perlu dilakukan walaupun terkadang ia cukup berisiko. Sebenarnya beliau telah dijanjikan dgn segala bentuk "kesempurnaan" yg membolehkan beliau memperluaskan bakat serta pengkaryaannya. Kalau tidak kerana "janji manis" ini, belum tentu Ramlee akan mengorak langkah meninggalkan Jalan Ampas. Ini kerana tahap logistik di Jalan Ampas adalah lengkap, kecuali keengganan SB menggunakan filem berwarna. 

Malangnya, apabila tiba di Merdeka Studio, barulah pembohongan besar terbongkar. Bukan sekadar logistiknya teruk, malah fasiliti asas seperti kamera yg boleh membuat "long shot" pun tidak diadakan. Dan, tidak perlulah kita bercakap soal kostum dan lain-lain. Kebangsatan logistik di studio Ulu Kelang telah benar-benar menjahanamkan kualiti pengkaryaan filem-filem yg diterbitkan disitu meskipun ia bersarang dgn karyawan-karyawan besar seperti Omar Rojik, Jamil Sulong, Jins Shamsuddin, P.Ramlee dan ramai lagi. Malahan "sentuhan emas" karyawan sebesar P.Ramlee sendiri tidak mampu menyerlahkan sesuatu keajaiban. Sebaliknya ia memberi petanda "keghaiban" aura filem Melayu buat suatu  jangkawaktu yg amat panjang. 

Merdeka Studio benar-benar meranapkan bakat-bakat besar perfileman dan pengkaryaan Melayu. Dan, kali ini cita-cita besar P.Ramlee benar-benar berkubur buat selama-lamanya. Filem-filem hasilannya dikatakan tidak berkualiti. Pengarah besar ini dianggap kehilangan taringnya. Filem-filem "Enam Jahanam" dan "SiTora Harimau Jadian" dikatakan dibuat secara ala-kadar. Beliau dipersalahkan kerana gagal menyerlah & sudah tidak serius dlm berkarya. Hakikatnya ialah, Merdeka Studio adalah merupakan majikan yg paling kedekut yg hanya berselera utk mengeluarkan filem kos rendah. Tiada modal utk kostium. Jauh sekali utk menyediakan set. Buktinya, set-set penggambaran filem2 keluaran studio tersebut adalah yg terburuk pernah dihasilkan berbanding filem2 Jalan Ampas atau Cathay Keris. Dlm ertikata lain, lebih baik tidak payah buat filem kalau tidak mahu memenuhi kehendak skrip, nilai seni & pengarahan yg tulin. Kostium yg dipakai oleh para pelakon adalah antara yg terburuk, daif & langsung tidak menurut kehendak skrip & konteks cerita.

Demikianlah buruknya "karaktor" sang majikan. P.Ramlee pernah mendesak agar filem "Enam Jahanam" diwarnakan. Malah beliau pernah mencadangkan agar filem warna digunakan utk mengekalkan dayasaing filem2 Melayu (yg terpaksa bersaing dgn filem2 warna dari barat, hindustan, Hong Kong dan Indonesia). Tetapi pihak majikan hanya memekakkan telinga & hanya mempersalahkan pengarah2 Melayu yg dituduh tidak cukup kreatif! Bagi sang majikan, untung-rugi filem Melayu adalah bergantung kpd kualiti kreativiti, bukan pada modal, setting atau kostium. Demikianlah pembelitnya sang majikan yg tidak patriotik ini...! Alasan yg mengatakan bahawa filem2 P.Ramlee keluaran Hulu Kelang hanya merugikan syarikat adalah suatu pembohongan yg maha besar oleh Studio Merdeka. Jika benar filem2 beliau merugikan, bagaimana P.Ramlee boleh bertahan mengarah hingga tahun 1972...??

Pengalaman P.Ramlee hendaklah dijadikan iktibar oleh penggiat2 seni hari ini. Sejarah pasti akan berulang. Si taukeh filem atau muzik hanya akan mengekalkan anda selagi anda dapat memberi untung maksimum kpd beliau. Apabila anda sudah kehilangan kreativiti & energi utk terus menyerlah, nasib anda akan serupa seperti P.Ramlee, walaupun anda adalah pejuang seni paling tulin di mukabumi ini.

Jadikanlah kisah yg menimpa P.Ramlee sebagai suatu pengajaran kpd semua. Bukan sekadar kpd penggiat seni, malah utk sesiapa sahaja yg hidup sebagai "kuli" kpd "majikan"-nya. Jgn biarkan diri anda menjadi hamba kpd tindasan sang lintah darat...! Rancanglah kerjaya & diri anda dgn sebijak mungkin. Hari ini anda mungkin dipuja oleh sang majikan, mungkin esok anda akan dihumban keluar dlm tong sampah atau muara Sungai Klang...!

Sindiran Penting P Ramlee Dalam Filem Ali Baba

Yg saya maksudkan ialah tiga benda: ganja, candu & belacan. Mengapa filem tersebut memaparkan orang jual ganja dan candu secara terbuka di pasar harian? Dan, kenapa pulak mereka terpaksa jual belacan secara "black market"? Kena berniaga ganja & candu diberi lesen sedangkan belacan tidak diberikan lesen? Tentu ada sesuatu yg terlalu sinis yg terselit disebalik adegan ini utk sang penguasa memikirkannya....atau, mari kita terus membutakan mata & hati kita.....!

Mengapa belacan diharamkan (tidak diberi lesen) sedangkan ganja & candu dihalalkan? Pernahkan tuan2 fikir apa yg tersirat dlm pemikiran P Ramlee pada ketika itu. Filem tersebut diterbitkan pada tahun 1960, iaitu lebih setengah kurun yg lampau. Apakah yg berlaku pada negara (terutama di Singapura atau bandar2 utama negara) pada ketika itu? Apakah perkara yg paling signifikan yg menjadi isu atau gejala sosial pada zaman itu?

Semua orang tahu perihal candu. Tetapi tidak ramai yg tahu bahawa wujud suatu bentuk dadah terbaru yg digelar "GANJA". Ganja menjadi cukup popular dikalangan masyarakat Melayu terutama yg terpinggir sejak seawal tahun 70an. Orang tanam ganja didalam pasu atau dihadapan rumah. Pokoknya tidak jauh berbeza dari pokok "bunga tahi ayam" jika dilihat sekali imbas. Orang menghisap ganja utk "stim" (lebih tepat disebut stimulasi..) tetapi berakhir dgn "halusinasi" atau "khayal" kerana dihisap secara berlebihan.

Dunia perubatan kita pada ketika itu masih terlalu mundur & tidak berupaya membuat ujikaji utk kenalpasti samaada ganja sesuai utk maksud perubatan atau sebaliknya. Namun, menurut sejarahnya, orang2 Melayu tradisional telah menggunakan tumbuhan ganja utk tujuan perubatan. Wallahu alam.

Berbalik kpd candu & belacan. Mengapa belacan jadi bahan terlarang? Ini adalah sindiran halus kpd para penggemar belacan (pada zaman itu....) agar lebih berhati-hati kerana ia dibuat atau diproses dlm keadaan yg kotor. Belacan yg dihasilkan pada ketika itu tidak mengambilkira faktor kebersihan atau kehalalan. Menurut ceritanya, mereka menggunakan kaki utk memijak-mijak & melumatkan udang kepai hingga hancur-lumat menjadi belacan. Mengapa kaki digunakan utk buat makanan? Semua orang tahu bahawa kaki adalah anggota tubuh yg paling kerap kotor, bernajis, berkudis, kurap dan lain-lain. Jadi, tuan2 bayangkanlah sendiri....masih kepingin makan belacan yg diproses dgn kaki yg berkudis...? Itu adalah teori...berasaskan apa yg dilihat orang di Penang (pada zaman awal dulu..).

Dan, candu, semua orang sudah maklum. Candu digunakan secara intensif oleh buruh2 asing di Singapura (& Malaya..) sewaktu era penjajah. Ia masih berterusan hingga tahun 70an. Barulah hari ini orang tidak hisap candu. Sebaliknya mereka seludup candu mentah utk cepat jadi kaya...! 

Hari ini dadah tercipta dlm pelbagai dimensi & bentukrupa. Akibatnya, kadar penagihan dadah tidak pernah turun walau sedikitpun. P Ramlee sudahpun "mengingatkan" bahaya & bahana dadah sejak tahun 1960 lagi. Jika kita tidak berhati-hati, suatu hari nanti dadah akan terjual di pasar lambak bagai filem Ali Baba Bujanglapok...